Eftirfarandi texti er þýddur af undirrituðum úr einhverju frægasta riti arkitektúrbókmennta tuttugustu aldarinnar, bókinni Vísi að arkitektúr eftir svissneska arkitektinn Le Corbusier, áhrifamesta arkitekt módernismans.¹ Enginn annar hlutgerði hræringar samtíma síns, en hafði um leið jafn mikil áhrif á þann sama samtíma, eins og hann. Réttum hundrað árum eftir að Vísir að arkitektúr kom út er enginn arkitekt rýndur og ræddur í sama mæli og Le Corbusier, hvort sem það er af arkitektum, nemum, sagnfræðingum eða almenningi. Reykjavík hefði litið öðruvísi út hefði hans aldrei notið við. Hún væri hvorki betri né verri, heldur annars konar, hvort sem litið er til útlits einstakra bygginga eða til skipulags heilu hverfanna á höfuðborgarsvæðinu og víðar.

Vísi að arkitektúr skrifar arkitekt sem hefur þegar á unga aldri, rétt rúmlega þrjátíu ára, byggt nokkurn fjölda húsa sem eru þó gjörólík þeim byggingum sem hann yrði síðar þekktur fyrir, fyrst í stíl sem mætti nefna Júrastíl sem var bæði innblásinn af ensku Arts and Crafts hreyfingunni og svæðinu í Sviss þar sem húsin voru staðsett, í Júrakantónu í Sviss, en síðar í klassískari en plastískari stíl sem var vísir að því sem koma skyldi. Le Corbusier lét lítið fara fyrir þessum byggingum á síðum Vísis að arkitektúr heldur byrjaði með autt blað og sótti í iðnaðarbyggingar og farartæki samtímans, um leið og hann leitaði, skringilegt nokk, bæði til fornaldar og endurreisnar. Le Corbusier skapaði með bók sinni grundvöll fyrir tilvist eigin bygginga. Það er sjaldgæft hjá arkitektum dagsins í dag, sem eiga erfitt með að stýra umræðunni og eru umkomulausir gagnvart fjármagninu og þróunaröflum samtímans.

Samtími okkar hefur sem betur fer fengið nóg af karllægri hetjudýrkun og það er ábyrgðarhluti að ýta undir hana eins og sumum kann að finnast að þýðandi geri hér. Það að bók sé sögð „áhrifamikil“ gerir hana það. Og daginn sem fólk hættir að segja það, hættir hún að vera það. Það felst þó lærdómur í að lesa rit sem þetta sem slík. Þau hjálpa okkur að skilja hvers vegna ýmsar ákvarðanir voru teknar hér og þar í fortíðinni. Þau hjálpa okkur að skilja að hugmyndir íslensks arkitekts á sjötta áratugnum, svo dæmi sé tekið, spruttu ekki fram fullmótaðar í huganum á henni, heldur voru þær innblásnar af lestri bóka eins Vísi að arkitektúr, eða undir áhrifum bygginga Le Corbusier, sem hlutgerðu kenningar hans.

Le Corbusier hefur kaflann um „yfirborðið,“ eina þriggja „ábendinga til arkitekta“ (ábendingar númer eitt og þrjú heita „rúmmyndin“ og „planið“), með því að prjóna við fræga, en um leið sérviskulega, skilgreiningu sína á arkitektúr: „Fyrst arkitektúr er haglegur, réttur og mikilfenglegur leikur rúmmynda sem koma saman í ljósi, þá er verkefni arkitektsins að gæða yfirborðin sem hjúpa rúmmyndirnar lífi, án þess að þau verði sníklar sem gleypa í sig rúmmyndina sér til hagsbóta. Það er sorgleg saga nútímans.“ Kryfjum þessa skilgreiningu til mergjar.²

Fyrst vitnar Le Corbusier í skilgreiningu sína á arkitektúr úr kaflanum á undan: „Arkitektúr er haglegur, réttur og mikilfenglegur leikur rúmmynda sem koma saman í ljósi.“³ 
Með „haglegur“ meinar hann að arkitektúr er ekki bara nokkrar spýtur sem klambrað er saman, heldur er hann settur saman af hagleik þess sem hefur ekki bara gert það áður, heldur gerir það eftir forskrift og vinnur sig þannig inn í hefð sem er lærð. „Lærður“ er einmitt önnur möguleg þýðing á franska orðinu „savant.“ 

Með „réttur“ meinar hann að til sé rúmfræðilegur sannleikur sem hinn lærði arkitekt getur nálgast, og því meira sem hann nálgist hann, því „réttari“ verði hann. Hér er nýplatónismi Le Corbusiers að verki. Við þurfum ekki að grípa til heimspekisögunnar til að skilja hvað átt er við, enda hefði hann aldrei sjálfur notað slík hugtök, heldur var (og er enn) slíkur nýplatónismi bakaður inn í hugmyndir arkitekta um hluti eins og hið rétta, „hreinleika,“ „einfaldleika,“ „heiðarleika“ o.s.frv. Hugsum okkur, til glöggvunar, bolla með handfangi. Hversu stórt á handfangið að vera? Það getur augljóslega ekki verið stærra en bollinn, því þá getur hann ekki staðið án þess að velta fram fyrir sig, auk þess sem það notar of mikinn leir, lítur skringilega út, o.s.frv. En það getur heldur ekki verið of lítið, t.d. þannig að það sé varla hægt að „fanga“ það með „hendinni“, o.s.frv. Þannig að það hlýtur að vera einhversstaðar á milli þess sem er of stórt og of lítið. Innan þessara marka getur handfangið talist vera handfang. En jafnvel innan þessara marka getur það verið „misrétt.“ Til dæmis gæti það verið alveg við botn bollans og numið við borðið, þannig að sökum vogarafls sé óþægilegt að drekka úr bollanum, hætta á að maður gefi of mikið í og skvetti skaðbrennandi kaffi í augað á sér. Því nær sem handfangið er efri brún bollans, því þægilegra er að drekka úr honum—því „réttara“ er það. Arkitektúr er þessi ónákvæmu vísindi hins rétta sem ekki er hægt að reikna eða sanna nema með hagleik þess sem veit hvað er rétt.

Með „mikilfenglegur“ meinar Le Corbusier að ekki sé nóg að hluturinn sé haglegur og réttur, hann þarf líka að vera mikilfenglegur. Hann þarf að bera mikilfengleika sköpunarverksins vitni, vera eins konar míkrókosmos sem ber hið stóra og yfirskilvitlega í sér. Hér erum við aftur komin að nýplatónisma Le Corbusiers og ef til vill er kominn tími á byrjendafyrirlestur í nýplatónisma: Fyrir gríska heimspekingnum Platóni er hinn veraldlegi heimur ófullkomin eftirmynd yfirskilvitlegra frummynda sem eru þó raunverulegri en eftirlíkingarnar. Veraldlegur bolli er ófullkomin námundun að hinum fullkomna, yfirskilvitlega bolla, sem er þó einungis til sem frummynd og einungis hægt að nálgast í hinum veraldlega heimi, en aldrei raungera. Því meir sem veraldlegi bollinn nálgast hinn fullkomna bolla því mikilfenglegri er hann, því hann nálgast hlutdeild í allífinu (á platónsku tungumáli „tekur hann þátt í“ frummyndinni af bolla). Þetta er það sem hljómar svo einkennilega: því einfaldari sem bollinn er og því meira tillit sem hann tekur til náttúrulögmála (varmataps, þyngdarafls, rúmfræði), því mikilfenglegri er hann. Þess vegna elskaði Le Corbusier, rétt eins og aðrir módernistar, hluti hannaða af handverksmönnum, verksmiðjuhannaða hluti og byggingar hannaðar af verkfræðingum; fyrir þeim voru þessir hlutir mikilfenglegir einmitt af því að þeir birtu hið yfirskilvitnilega í einfaldleika sínum. Því meira skraut og tildur, því meira fjarlægðust hlutirnir hið yfirskilvitnilega, guð, zen, o.s.frv. 

Læsileiki rúmmyndarinnar er ofar öllu fyrir Le Corbusier, enda er rúmmyndin fyrst en yfirborðið númer tvö í „þremur ábendingum til arkitekta“. Hinar hreinu rúmmyndir – teningur, keila, pýramídi, sívalningur og kúla – verða að fá að njóta sín; koma í ljós.⁴ Öll deili hlutar (byggingar, bolla, klósettrúllu), yfirborðið sjálft meðtalið, eiga síðan að ýta undir þennan læsileika rúmmyndarinnar, en allt sem dreifir athyglinni frá henni er til trafala. Þegar þú horfir á form átt þú að hugsa „kúla kúla kúla“ eða „teningur teningur teningur“ eða „þríhyrningur ofan á keilu ofan á sívalningi ofan á keilu ofan á kubbi“ (framhlið dórísks hofs). Dóríska hofið er uppáhalds forngríska hofform Le Corbusiers, því þar fá rúmmyndir súlnanna að njóta sín best. Við getum ímyndað okkur að kórinþískt hofform sé honum síst að skapi, því þar vaxa rúmmyndirnar saman og yfirflöturinn sem líkir eftir lótusplöntu tekur að „sníkja“ athygli augans „sér til hagsbóta.“ 

Áður en við víkjum að þessum merkilega sníkli í lok þessarar fyrstu setningar kaflans skulum við dvelja aðeins við rúmmyndina, þótt hún sé ekki meginefni kaflans. Klassískt íslenskt dæmi um byggingar þar sem deili arkitektúrsins ýta undir ásýnd rúmmyndarinnar eru húsin í Norðurmýri, sem jafnframt var fyrsta reykvíska hverfið til að byggja á hreinu rúðuskipulagi. Upphaflega voru húsin hönnuð með hallandi þökum, en fljótlega var horfið frá þeirri hönnun til að ná einni aukahæð með lágmarksaukningu á byggingarefni. Það náðist aðeins að byggja eitt slíkt hús, Karlagötu 14-16, eftir teikningum Einars Sveinssonar og Valgeirs Björnssonar.

Fyrir harðkjarnamódernistum hefði þetta þótt til happs. Hallandi þök voru þeim ekki að skapi því þau drógu úr læsileika rúmmyndarinnar. Þó varð fljótt ljóst að flöt þök á Íslandi voru dýr lausn og því voru að lokum sett valmaþök með steyptum þakkanti á húsin í Norðurmýri. Við fyrstu sýn kynni maður að halda að þakkantur dragi athygli frá teningslaga rúmmyndum húsanna, en þegar gengið er um hverfið sér ekki í þökin fyrir þakköntunum, þannig að tilfinningin sem við fáum er að þökin séu flöt. Á síðustu áratugum hafa þessir þakkantar verið að springa í frosti svo þeir hafa verið fjarlægðir eða klæddir, og því má nú ganga um hverfið og mæla þessi áhrif eftir því hvort húsin hafa þakkant eða ekki (svo ekki sé minnst á að bera saman Karlagötu 14-16 við hin húsin í hverfinu!).

Húsunum í Norðurmýri var síðan fundin séríslensk lausn, steining, sem kemur fram annars staðar á þessari síðu og verður saga hennar ekki rakin til fullnustu hér. Þó má segja að steining hefði verið Le Corbusier fullkomlega að skapi, því hún er heilsteypt lausn á öllum fletinum sem hylur yfirborðið frá grunni til rjáfurs en skapar ekki neins konar lárétta niðurdeilingu innan þess eins og gert var ráð fyrir innan hinnar klassísku hefðar (og reyndar örlar fyrir bæði á Karlagötu 14-16 og húsinu við hliðina, Karlagötu 10-12, ásamt öðrum húsum teiknuðum af Hafliða Jóhannssyni í hverfinu). Hún ýtir því undir læsileika rúmmyndarinnar án þess að draga athygli að yfirborðinu, en er um leið „mikilfengleg í ljósi.“ Að auki var steining framkvæmd á frumstæðan hátt—þótt aðferðin hafi krafist kunnáttu þá þurfti ekki menntaðan sérfæðing eða handverksmann, heldur hvern sem var sem gat kastað skeljasandi og náð þannig samfelldri áferð.⁵

En nú að „sníklinum“ sem „gleypir í sig rúmmyndina sér til hagsbóta,“ en það er einmitt öfugt við það sem steiningin gerir. Rúmmyndin og yfirborðið lifa samlífi í steinuðu húsi, svo gripið sé til annars hugtaks úr menntaskólalíffræðinni. Eins og við höfum áður lýst, ýtir steiningin undir læsileika rúmmyndarinnar og gerir hana „haganlega, rétta og mikilfenglega“ án þess að draga of mikla athygli að sjálfri sér. „Sníkillinn“ er aftur á móti hver sú yfirborðsmeðhöndlun sem dreifir athyglinni frá rúmmyndinni. Sníkillinn lifir á akademískum smekk og borgaralegu tildri nítjándu aldarinnar, en þessari hugmynd fylgir einnig hugleiðing um nútímann og fjöldaframleiðslu. Fyrir Le Corbusier var nítjanda öldin gallaður nútími og í stað hans vildi hann leita aftur til fornaldar þar sem form og yfirborð voru úr einu og sama efninu; þess vegna þótti honum svona vænt um Parþenonhof. Fyrir honum, eins og mörgum módernistum, var það frumglæpur nútímans að skilja í sundur form og funksjón; þegar bollar hættu að líta út eins og bollar, heldur fóru að líkjast skeljum með snáka sem ófu sig í kring um þær, eða þess háttar. 

En hvað er það sem sníkillinn sníkir? Hann sníkir athygli, hann sníkir ljós, hann sníkir peninga. Tökum dæmi úr nútíma Reykjavíkur. Nú rís hótel sem teygir sig yfir það sem voru áður margar lóðir, en búið er að brjóta bygginguna upp í marga fleti til að láta hótelið líta minna út en það er. Í dag er þetta kallað að gera brjóta fletina niður og gera þá „manneskjulegri.“ En í þessu tilfelli stendur undirritaður með Le Corbusier og segir: Þessir fletir eru sníkjudýr sem glepja athyglina frá því að þarna keypti eitt þróunarfélag margar fallegar, gamlar byggingar í miðbæ borgarinnar og jafnaði þær við jörðu. Í staðinn fyrir að þar þrífist aðskilin starfsemi undir hverju og einu yfirborði þrífst þar einungis hótelstarfsemi, þótt yfirborðið gefi annað í skyn. Mætti ég þá frekar biðja um einn feitan steinaðan kumbald. 

ÞRJÚ ÁKÖLL TIL ARKITEKTA II
YFIRBORÐ ÓSKAR ARNÓRSSON